اگر اهل ویرایش باشید یا کتاب‌های ویرایش و نگارش را تورقی کرده باشید، حتما اسم ابوالجسن نجفی را ذیل پدیدآور کتاب غل ننویسیم دیده‌اید. در این مقاله به بررسی زندگی و آثار این مرد فرزانه می‌پردازیم.
ابوالحسن نجفی در سال ۱۳۰۸ در کشور عراق به دنیا آمد. به گفته خودشان، او تنها عضو خانواده‌شان است که در شهر نجف متولد شده است. پدرشان مجتهد جامع‌الشرایطی بود که برای تحصیل علوم دینی به نجف رفته بود. برادرش، فضل‌الله نجفی، از جمله افسرانی بود که در واقعه معروف به قیام افسران خراسان در تابستان ۱۳۲۴ به سرگرد اسکندانی پیوست و جان خود را در این راه گذاشت.

سال‌های نزیسته در شناسنامه

نجفی چند سال بعد‌ در زمان حکومت رضا شاه، همراه خانواده به ایران آمد. در آن زمان، تازه شناسنامه در ایران مرسوم شده بود و پدر شناسنامه ابوالحسن را دو سال زودتر گرفت؛ یعنی در شناسنامه سال تولدشان ۱۳۰۶ ثبت شده است.

تحصیلات در دانشگاه تهران

ایشان تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در اصفهان گذراند و در سال ۱۳۲۶ در رشته ادبی دیپلم گرفت. جعفر آل‌ابراهیم از معلمانش در دوران دبیرستان بود که کلاس‌هایش برای ابوالحسن نجفی بسیار‌ مؤثر بود. پس از پایان تحصیلات دبیرستان، برای ادامه تحصیل‌ عازم تهران شد و بر خلاف آنچه در ذهن داشت در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران در رشته زبان فرانسه مشغول به تحصیل شد. بعد از دو سال ترک تحصیل در سال ۱۳۳۲ با ارائه رساله‌ای با موضوعی دست اول و نو به زبان فرانسه فارغ‌التحصیل شد. موضوع رساله درباره زندگی و آثار صادق هدایت بود و اهمیت بسیاری داشت؛ زیرا صادق هدایت به‌تازگی فوت شده بود و معروف هم نبود که منابعی درباره آثار و زندگی‌اش در دسترس باشد.
نجفی دوران دانشگاه از استادانی مثل پرویز ناتل خانلری، فاطمه سیاح و موسی بروخیم تأثیر پذیرفت. پس از فارغ‌التحصیلی به عنوان دبیر دبیرستان‌های اصفهان مشغول به کار شد.

تأسیس انتشارات نیل

در همان سال‌ها همراه با عبدالحسین آل‌رسول و احمد عظیمی زواره‌ای، انتشارات نیل را با شراکت سه نفر و سرمایه اولیه بیست‌وهفت هزار تومان در تهران تأسیس کردند. انتشارات نیل با انتشار کتاب ساده‌دل (کاندید) از ولتر با ترجمه محمد قاضی کارش را‌ آغاز کرد. قاضی در همان زمان هم معروف بود و بین اهل فرهنگ جایگاهی داشت. هر کجا می‌رفت از انتشارات نیل سخن می‌گفت و همین باعث شد آرام آرام مترجمان به سمت این انتشارات تازه‌تأسیس و کاردرست بیایند. بعد از این کتاب، کتاب‌های دن‌کیشوت و بابا گوریو از اولین کتاب‌هایی بودند که در نیل منتشر شد. بعد از مدتی انتشارات نیل دچار مشکلات مالی شد و چند شریک جدید به گروه اضافه شدند و بعد از آن هم به دلایل اختلاف در گروه، ابوالحسن نجفی از کار در انتشارات نیل کناره گرفت و در یک شرکت خارجی مشغول به کار شد.

تحصیلات ناتمام در فرانسه

در سال ۱۳۳۸ برای ادامه تحصیل به فرانسه رفت و تحصیلات خود را تا مقطع فوق‌لیسانس در رشته زبان‌شناسی در دانشگاه سوربن پاریس ادامه داد. در دوران تحصیل از کلاس‌های آندره مارتینه بهره برد و قرار بود رساله دکتری خود را درباره «ساخت‌های حروف اضافه» در زبان فرانسه زیر نظر او بنویسد؛ اما بعد از یک‌سال‌ونیم به دلیل مشکل مالی به ایران برگشت. بعد از مدتی اقامت در ایران با سفارش خانلری به فرانسه برگشت و چون تمرکزش را از دست داده بود با شاهرخ مسکوب دوباره به ایران بازگشت؛ البته با این هدف که به فرانسه بازگردد و کار رساله را ادامه دهد؛ اما چنان‌که خودش می‌گوید:

«راستش اول فکر می‌کردم چون تمام فیش‌ها و مآخذم همراهم هست، می‌توانم کارم را در ایران تمام کنم. اما بعد که به ایران آمدم، دیگر تمرکزم از بین رفت و گرفتار کارهای دیگر شدم و به‌هرحال نتوانستم دنبال آن کار را بگیرم؛ مثلاً ترجمه بچه‌های کوچک قرن را که در پاریس تقریباً تمام کرده بودم، در همان چند ماه اولِ ورودم به ایران آماده کردم و تحویل انتشارات نیل دادم.»

از حلقه ادبی جُنگ تا مؤسسه فرانکلین

پس از بازگشت به ایران، وی با دعوت بهرام صادقی و محمد حقوقی به حلقه ادبی جُنگ اصفهان پیوست و از شماره سوم مجله جُنگ اصفهان، همکاری نجفی با این جمع آغاز شد. این سرآغاز و ارتباطِ پیوسته و نزدیک ابوالحسن نجفی با هوشنگ گلشیری و جمع جُنگ اصفهان و تأثیرگذاری نجفی بر این جمع، خاصه بر داستان‌نویسی بهرام صادقی و حتی هوشنگ گلشیری و دیگران شد. نجفی همچنین تا سال ۱۳۴۹ در گروه ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان به تدریس مشغول بود. در مهرماه سال ۱۳۴۹ به تهران آمد و کار در مؤسسه فرانکلین را آغاز کرد. در همین حال، به عنوان استاد مدعو در گروه زبان‌شناسی دانشگاه تهران تدریس می‌کرد. از سال ۱۳۵۵ تا ۱۳۵۷، در کار سرپرستی، تنظیم و ویرایش متون برای دانشگاه آزاد ایران شرکت داشت و در همین زمان کتاب مبانی زبان‌شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی را تألیف کرد.

ناسازگاری‌های دانشگاه و دانشگاهیان

پس از انقلاب و در دوره تعطیلی دانشگاه‌ها، نجفی به مرکز نشر دانشگاهی رفت و با نصرالله پورجوادی همکاری کرد که این همکاری تا سال ۱۳۸۲ ادامه داشت. در سال ۱۳۶۲، بنا به حکم وزارت علوم، در گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی مشغول به کار شد و تا چهار سال بعد کار تدریس در این دانشگاه را ادامه داد. اما تحمل محیط دانشگاهی آن روزگار برایش غیرممکن شد و تصمیم گرفت از دانشگاه بیرون بیاید و سوابقش را رها کند. خودش می‌گوید:

«من در سال ۱۳۶۲ به دانشگاه علامه طباطبایی رفتم… قرار شد در گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی تدریس کنم. در آنجا دو یا سه درس از جمله وزن شعر و ادبیات معاصر فارسی را به من سپردند. در جلساتی که تشکیل می‌شد، عده‌ای که من بعضی از آن‌ها را از قبل خوب می‌شناختم و حالا کاسه داغ‌تر از آش شده بودند با تعصبات تنگ‌نظرانه‌ای که از خودشان نشان می‌دادند فضای ناخوشایند و ناراحت‌کننده‌ای به وجود آورده بودند. بعضی از آن‌ها چنان به جزئیات بی‌اساس توجه می‌کردند و ایراداتی از دیگران می‌گرفتند که انسان را از حضور در دانشگاه منزجر و بیزار می‌کرد.»

برای حل این مشکل نصرالله پورجوادی نامه‌ای می‌نویسد و قدر و شأن نجفی را یادآوری می‌کند اما نامه به جایی نمی‌رسد.
هم زمان با فعالیت استاد در مرکز نشر دانشگاهی، کلاس‌هایی در این مرکز برگزار می‌شد که ایشان مسئول تدریس سه درس وزن شعر فارسی، مبانی زبان‌شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی و امکانات زبان فارسی در ترجمه را بر عهده داشت.

فعالیت در حوزه ادبیات تطبیقی

ابوالحسن نجفی در سال ۱۳۶۹ به عضویت فرهنگستان زبان و ادب فارسی درآمد و در سال ۱۳۸۳ مدیر گروه ادبیات تطبیقی شد. انتشار شش ماه یک بارِ مجله ادبیات تطبیقی با مقالات، گزارش‌ها و نقدهایی در این حوزه، از فعالیت‌های این بخش است که زیر نظر ابوالحسن نجفی و با نظارت او انجام می‌شدند. پیش از نجفی، جواد حدیدی مدیر بخش ادبیات تطبیقی را بود و نجفی در این بخش با او همکاری می‌کرد.
ابوالحسن نجفی در ۲ بهمن‌ماه ۱۳۹۴ در تهران دار فانی را وداع گفت و بسیاری از مشتاقانش را برای همیشه چشم به راه گذاشت.

آثار ابوالحسن نجفی

نجفی بیش از نیم قرن از عمر خود را به آفرینش آثاری ارزشمند که تقریباً همگی آن‌ها به آثار کلاسیک تبدیل شده‌اند، گذراند. ابوالحسن نجفی از بزرگان تاریخ فرهنگ و هنر ایران است که بسیاری از کتاب‌خوان‌ها و دانشجویان لذت‌های عمیق ادبی‌شان را مدیون او هستند. در ادامه تألیف و ترجمه‌هایشان را به ترتیب ذکر می‌کنیم.

تألیف

۱۳۵۶- وظیفه ادبیات، انتشارات نیلوفر
۱۳۵۸- مبانی زبان‌شناسی و کاربرد آن در زبان فارسی، انتشارات نیلوفر
۱۳۶۶- غلط ننویسیم؛ فرهنگ دشواری‌های زبان فارسی، نشر دانشگاهی
۱۳۷۸- فرهنگ فارسی عامیانه، انتشارات نیلوفر

ترجمه

۱۳۴۴- بچه‌های کوچک قرن، کریستیان روشفور
۱۳۴۵- گوشه‌‏نشینان آلتونا، ژان پل سارتر،‌ انتشارات نیل
۱۳۴۵- نمایشنامه شیطان و خدا، ژان پل سارتر، انتشارات نیل
۱۳۴۶- شنبه و یکشنبه در کنار دریا، روبر مرل، انتشارات نیل
۱۳۴۶- کالیگولا، آلبر کامو، ‌انتشارات نیل
۱۳۴۸- ادبیات چیست؟، ژان پل سارتر، انتشارات زمان
۱۳۴۹- استادتاران و همان‌طور که بوده‌ایم، آرتور آدامُف، انتشارات نیل
۱۳۵۲- پرندگان می‌روند در پرو می‌میرند، رومن گاری، انتشارات زمان
۱۳۵۶- ژان پل سارتر، هِنری پیر،‌ انتشارات زمان
۱۳۵۷- درباره نمایش، ژان پل سارتر، ‌انتشارات نیل
۱۳۵۸- نژاد و تاریخ، کلود لوی‌استروس، انتشارات نیل
۱۳۶۳- ضدخاطرات، آندره مالرو، ‌انتشارات خوارزمی
۱۳۶۸- خانواده تیبو، روژه مارتن دوگار، انتشارات نیلوفر
۱۳۷۴- وعده‌گاه شیر بلفور (مجموعه داستان)، ژیل پرو، انتشارات نیلوفذ
۱۳۷۹- عیش و نیستی، تیری مونیه، انتشارات نیلوفر
۱۳۷۹- شازده کوچولو، آنتوان دو سنت اگزوپری، انتشارات نیلوفر
۱۳۸۴- بیست ‌و یک داستان از نویسندگان مختلف فرانسه، انتشارات نیلوفر
۱۳۸۷- گم‌گشته، ژیل پرو، انتشارات نیلوفر

مقالات

استاد مقاله‌های بسیاری نوشته‌اند که بخشی از مقاله‌های منتشرشده‌شان را می‌توانید در پرتال جامع علوم انسانی مطالعه کنید.

ابوالحسن نجفی و عروض! دایره نجفی چیست؟

در میان عروض‌دانان قدیم و جدید فارسی، هیچ کس به اندازه ابوالحسن نجفی دغدغه طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی را نداشته است. ایشان تلاش کرده‌اند تا معیاری برای تشخیص وزن مطبوع از وزن نامطبوع بیابد و وزن‌های مطبوع را دو دسته می‌داند:
۱- وزن‌های متفق‌الارکان
۲- وزن‌های متناوب‌الارکان
استاد کوشیده است رکن‌های عروضی دسته اول را سامان دهد که تکرار هر کدام از آن‌ها یک خانواده وزنی را منجر می‌شود.
برای دسته دوم، یعنی وزن‌های متناوب الارکان، دایره‌ای عروضی ارائه کرده است که از آن در خلاف جهت عقربه‌های ساعت، ۸ خانواده وزنی و در جهت عقربه‌های ساعت، ۸ خانواده دیگر استخراج می‌شود. طوری که تمامی اوزان این ۱۶ خانواده‌های وزنی در ضمن وزن‌های مطبوع قرار می‌گیرند. این دایره عروضی که به نام دایره نجفی نام گذاری شده کار طبقه‌بندی وزن‌ها را تسهیل کرده و نزدیک به ۲۰۰ وزن شعری را در خود جای داده است. بری آنکه درباره دایره نجفی بیشتر بدانید مقاله دایره نجفی، اهمیت و فواید آن در علم عروض فارسی را بخوانید.

جشن‌نامه ابوالحسن نجفی

کتابی است حاوی شش مصاحبه باابوالحسن نجفی و چند مقاله که به او تقدیم شده‌است. این جشن‌نامه به کوشش امید طبیب‌زاده تهیه و تنظیم شد و انتشارات نیلوفر آن را در ۷۲۶ صفحه در بهار ۱۳۹۰ منتشر کرد.
مراسم رونمایی این جشن‌نامه با حضور ضیاء موحد، فتح‌الله مجتبایی، محمدعلی موحد، نصرالله پورجوادی، کامران فانی، حسین معصومی همدانی، صالح حسینی، ابوالحسن نجفی و امید طبیب‌زاده در روز سه‌شنبه ۱۵ شهریورماه ۱۳۹۰ در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.
اولین و احتمالاً مهم‌ترین و جذاب‌ترین بخش جشن نامه، مصاحبه‌ای است با نجفی با نام خاطرات که در شهریورماه سال ۱۳۸۳ انجام شده است و در آن استاد نجفی، داستان زندگی خود را از آغاز تا زمان مصاحبه بیان می‌کند. از جمله جالب‌ترین قسمت‌های این مصاحبه، روایت‌ها و دیدگاه‌هایی است که نجفی درباره رویدادهای تاریخی و اجتماعی بیا نمی‌کند و از افرادی که با آن‌ها رابطه نزدیکی داشته می‌گوید.

جایزه ابوالحسن نجفی

معاون فرهنگی شهر کتاب به برگزاری سمینار ترجمه‌ ادبیات فرانسه به فارسی و بزرگداشت ابوالحسن نجفی در نمایشگاه بین‌المللی پاریس با حضور صاحب‌نظران ایرانی و فرانسوی اشاره کرد و گفت:

«مرکز فرهنگی شهر کتاب از سال ۱۳۹۵ جایزه‌ ابوالحسن نجفی را به بهترین ترجمه‌ رمان و مجموعه داستان کوتاه سال اهدا می‌کند.»

در برنامه کتاب شب رادیو تهران به مناسبت‌ ۲۵ اردیبهشت‌ماه روز پاسداشت زبان فارسی زندگی‌نامه و خاطرات ابوالحسن نجفی با صدای بهروز رضوی بازخوانی شده که در صورت تمایل از این لینک می‌توانید بشنوید.
با انکه بسیاری به شیوه درست‌نویسی نجفی نقدهای کوبنده و تندی دارند اما این امر، از شخصیت والا و پرکار این فرزانه نمی‌تواند چشم‌پوشی کند. یادش گرامی!