دو نقطه (قسمت اول)

این نشانه [ دونقطه ] که در زبان فرانسه Les Deux points، در زبان انگلیسی colon و در زبان عربی با عنوان «النقطتان القائمتان» خوانده می‌شود، از نشانه‌های دووجهی است؛ از یک سو، از جمله نشانه‌های جداسازی است و از دیگر سو، از نشانه‌های مکث موقت است که از نظر مدت بیش از ویرگول و کمتر از نقطه – ویرگول است. این نشانه بیشتر برای شرح و توصیف کلمه یا عبارت قبل از خود به کار می‌رود. همیشه آنچه بعد از دونقطه می‌آید، مربوط به جمله یا کلمه قبل است.

کاربردهای دونقطه

1. به جای معنی در واژه‌نامه‌ها (بیان کلمه و معنی آن)؛
   سحاب: ابر
   خیره:‌گستاخ
   آبزن: حوض کوچک
   آزفنداک: رنگین‌کمان

2. برای شرح مطلب و ذکر جزئیات (بین اجمال و تفصیل):
   علم دو نوع است: علم ادیان،‌ علم ابدان.
   این عقیده مبتنی بر اندیشه‌های دو مکتب است:‌ مارکسیسم و کاپیتالیسم.
   گرفتاری در بند نفس نتیجه‌ای جز این ندارد: هلاکت یا فلاکت.

3. قبل از نقل قول مستقیم؛
   چنانکه حافظ در این باره آورده است:
   ای مگس عرصه سیمرغ نه جولانگه توست
   عرض خود می‌بری و زحمت ما می‌داری
   امام حسین (ع) فرمودند: لا ادب لمن با عقل له.
   پیامبر اکرم (ص) فرمودند: حکمت گمشده مومن است، آن را حتی اگر در نزد مشرک باشد، بجویید.

نکته (۱): برای نقل مکالمات در نمایشنامه‌نویسی، داستان‌نویسی و … نیز از این نشانه استفاده می‌شود؛ برای مثال:
سیامک: از سخنان تو بوی سفر می‌شنوم.
هوشنگ: نمی‌دانم چه بگویم،‌ فقط بدان که همیشه به یادت هستم.

نکته (۲): قبل از نقل قول غیرمستقیم، نشانه «دونقطه» حذف می‌گردد:
او گفت که هرگز در برابر ظلم سکوت نمی‌کند.
آنها از ما می‌خواستند در برابر زیاده‌خواهی‌‌هایشان سکوت کنیم.

4. بعد از کلمات و عبارات توضیحی و تفسیری نظیر «عبارت است از»، «برای مثال»، «چنین است»، «از جمله»، «مثلا» و … ؛
   راه‌های دستیابی به اهداف بلندمدت فراوان است؛ برای مثال: …
   کتاب‌های مهمی که به تقلید از گلستان سعدی نوشته شده، عبارت است از: بهارستان جامی، پریشان قاآنی، بلبلستان فوزی، و …
   عوامل شکست ساسانیان از عرب‌های مسلمان بسیار است؛‌ از جمله: ساده‌زیستی حکام مسلمان، وجود نظام طبقاتی بسته در حکومت ساسانیان، شعار برابری و برادری دین اسلام، و …

نکته: اگر کلمات و عبارات توضیحی و تفسیری همراه با کسره اضافه باشد (مانندٍ،‌ مثلٍ و …)،‌بعد از آنها هیچ نشانه‌ای نمی‌آید.
برای مسافرت وسایل شخصی مانندٍ حوله، مسواک، پتو، لیوان و … لازم است. (درست)
برای مسافرت وسایل شخصی مانندٍ: حوله، مسواک، پتو، لیوان و … لازم است. (نادرست)

5. بین اجزای زمان در ساعت‌شمار؛
   ۱۸:۲۵ (ساعت ۱۸ و ۲۵ دقیقه)
   ۰۸:۳۰:۴۳ (ساعت ۸ و ۳۰ دقیقه و ۴۳ ثانیه)

نکته: بجز اجزای زمان در ساعت که اعداد به ترتیب اصلی تا فرعی از چپ به راست تنظیم می‌شود (ساعت در سمت چپ، و دقیقه و ثانیه به ترتیب سمت راست قرار می‌گیرد) در بقیه موارد در خط فارسی، عدد کلی در سمت راست و عدد جزئی‌تر در سمت چپ نوشته می‌شود.

تذکر: بین دونقطه و اعدادی که پس و پیش آن قرار می‌گیرد، هیچ فاصله‌ای وجود ندارد.

ناصر نیکوبخت، سید علی قاسم‌زاده؛ دانش نشانه‌گذاری در خط فارسی؛ صص ۵۱-۵۲