زندگی نامه نویسی یکی از انواع ادبی است که بیان خاطرات و حوادث زندگی افراد می‌پردازد. درباره انواع زندگی‌نامه در مقاله زندگینامه یا بیوگرافی چیست؟ توضیحات مفصلی ارائه شده است و در این مقاله قصد داریم تاریخچه زندگی‌نامه نویسی در ایران و آثار مهم آن را به شکل مختصر معرفی کنیم.

زندگی‌نامه نویسی؛ ژانری مهجور و دور افتاده در فارسی

باید قید کنیم که متأسفانه زندگی نامه‌‌های خودنوشت در گذشته ایران جایگاه خاصی ندارند و دست‌کم از دوران قاجار شروع می‌شود. دلیل آن است که سواد و کتابت در ایران فراگیر نبود و فضای هراس از علم وجود داشت. اغلب کاتبان و درباریان و شاعران سواد داشتند که آنها نیز کمتر به زندگی خود توجه داشتند و نوشتن آن را خودپسندی می‌دانستند.

قاجار و گسترش زندگی‌نامه‌نویسی

در دوران قاجار با توجه به گسترش ارتباط با رفنگ و همچنین رواج ترجمه، زندگی‌نامه‌ها ات حدی رواج پیدا کردند و نویسندگان و اهالی فرهنگ با این شیوه آشنا شدند. اغلب زندگی نامه‌ها در غالب سیاسی نوشته می‌شد و زبانی ساده و زودفهمی‌ داشت. از این نمونه‌ها می‌توان به خاطرات سیاسی میرزا علی‌خان امین‌الدوله، با نام «شرح زندگانی من» از عبدالله مستوفی اشاره داشت.

زمان زیادی طول کشید تا دیگر افراد آگاه شدند که نوشتن زندگی نامه به معنای دخالت در امور شخصی دیگران نیست؛ بلکه مطالعه و دانستن زندگی نامه افراد به توسعه فردی و اجتماعی افراد جامعه کمک می‌کند. در واقع مطالعه زندگی نامه دیدی وسیع از مشکلات و پستی بلندی‌ها به افراد می‌دهد و می‌تواند خواننده را برای پذیرش هر چالشی آماده کند. با این همه هنوز ضعف این ژانر در نشر فارسی به چشم می‌خورد.

با این‌همه آثار خوبی در زمینه زندگی ناه نویسی در فارسی منتشر شده است که در ادامه به معرفی برخی از آنها می‌پردازیم.

زندگی‌نامه‌های تاریخ معاصر ایران

۱- دختری از ایران

کتاب دختری از ایران زندگینامه ستاره فرمانفرماییان است و از آن جهت متمایز و زیباست که خاطرات زندگی یک زن ایرانی است. نمونه‌ای که کمتر در ادبیات فارسی دیده می‌شود و شاید به این دلیل باشد که زنان بیش از دیگران به پنهان کردن زندگی خود -بنابر ملاحظات بی‌شمار- قائل هستند.

ای‍ن‌ ک‍ت‍اب ‌اولین بار در سال ۱۳۷۷ و در نشر سمیر به چاپ رسید، اما پس از آن ت‍وس‍ط م‍ت‍رج‍م‍ی‍ن‌ م‍خ‍ت‍ل‍ف‌، ت‍ح‍ت‌ ع‍ن‍اوی‍ن‌ «دخ‍ت‍ر پ‍ارس‌»، «دخ‍ت‍ری‌ از ای‍ران‌» و «خ‍اطرات‌ دخ‍ت‍ر ف‍رم‍ان‍ف‍رم‍ا: خ‍اطرات‌ و خ‍طرات‌ زن‍ی‌ از ان‍درون‌ ح‍رم‌ پ‍درش‌ ت‍ا درون‌ روی‍داده‍ای‌ ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌» ن‍ی‍ز م‍ن‍ت‍ش‍ر ش‍ده‌ اس‍ت‌.

۲- سنگی بر گوری

سنگی بر گوری کتاب خودزندگی‌نامه یا اتوبیوگرافی از جلال آل‌احمد است که در سال ۱۳۴۲ نوشته شد و آل احمد این کتاب را به احترام همسرش منتشر نکرد. شمس آل احمد (نویسنده و محقق)، پس از مرگ جلال آن را منتشر کرد و پس از آن نیز بارها توسط ناشرین مختلف به چاپ رسید. کتاب سنگی بر گوری در سال ۲۰۰۸ به زبان انگلیسی هم ترجمه شد.

اهمیت این کتاب به جهت اتوبیوگرافی بودن آن است. ژانری که ادبیات غرب طرفداران و نویسندگان بیشتری دارد اما در ادبیات فارسی از آن غفلت شده است. حتی موضوع این کتاب هم جالب توجه است؛ چرا که آل احمد در آن تنها به بخشی از زندگی‌اش پرداخته، آن هم بخشی که جزو حریم شخصی او محسوب می‌شود. تجربه‌‌ها و درمان‌های او و سیمین دانشور در درمان ناباروری‌شان موضوع اصلی این کتاب است.

۳- ما هم در این خانه حقی داریم

خاطرات نجمی علوی در این کتاب به نویسندگی حمید احمدی جمع‌آوری شده است. نجمی علوی خواهر بزرگ علوی نویسنده کتاب معروف چشمهایش بود. نجمی در ۱۳۲۲ از نخستین گروه از زنان ایرانی بود که در جنبش زنان فعالیت می‌کرد و خاطرات او گوشه‌هایی از تاریخ معاصر ایران است.

این کتاب در سال ۱۳۸۳ در انتشارات اختران به چاپ رسید و جالب است بدانید که در سال ۱۳۸۴ در نشر پژواک کیوان کتابی با عنوان «ش‍م‍ا در ای‍ن‌ خ‍ان‍ه‌ ح‍ق‍ی‌ ن‍داری‍د! ن‍ج‍م‍ی‌ ع‍ل‍وی‌ و م‍ن» نوشته پ‍روی‍ز رج‍ب‍ی به چاپ رسید که پاسخی به کتاب یاد شده است. علت نگارش و انتشار این کتاب را می‌توانید در سایت انتشارات پژواک کیوان از زبان پرویز رجبی بخوانید.

۴- من و زندگی

این کتاب، زندگی نامه مرتضی احمدی (بازیگر سینما و تئاتر) است که به قلم خودش نوشته شده است. کتاب من و زندگی درباره تاریخ تهران قدیم اطلاعات خوبی به مخاطب می‌دهد و از این روست که می‌تواند در تاریخ و ادبیات ایران مهم باشد. این کتاب در سال ۱۳۹۵ در نشر ققنوس به چاپ رسید.

۵- کتاب این سه زن

این کتاب به قلم مسعود بهنود نوشته شده و به سرگذشت اشرف پهلوی، مریم فیروز و ایران تیمور تاش می‌پردازد که سه تن از دختران رجال سیاسی ایران بوده‌اند. کتاب این سه زن، روایت تاریخی مفصلی از انتهای حکومت قاجار تا اواسط حکومت محمدرضا پهلوی ارائه می‌کند که علاوه بر آشنایی به زندگی سه شخصیت اصلی کتاب، مخاطب می‌تواند با دوره‌ای تاریخی از ایران معاصر آشنا شود.

۶- خاطرات تاج‌السلطنه

کتاب خاطرات تاج‌السلطنه کتاب زندگی و خاطرات دختر ناصرالدین شاه است که خاطرات و مشاهدات خود را از محیط اطراف و رویدادهای آن زمان، به ویژه اهل دربار، بیان کرده است .این کتاب در سالهای ۱۳۶۱ و ۱۳۶۲ به‌کوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی‌) و سیروس سعدوندیان در نشر تاریخ ایرانیان به چاپ رسیده است و در سال ۱۳۷۸ به تألیف مسعود عرفانیان در همین انتشارات به چاپ رسیده است.

۷- نگاهی به شاه

عباس ملک‌زاده میلانی نگارنده این کتاب است. این کتاب از هزاران صفحه اسناد تاریخی از چند کشور و بخصوص ایران جمع آوری و نوشته شده است. نکته قابل توجه آن است که نویسنده این کتاب را به زبان انگلیسی نوشته است و با آنکه ترجمه‌های مختلفی در ایران از آن به چاپ رسیده است؛ اما هیچ‌یک مورد قبول و رضایت نویسنده نیست و ایشان به ترجمه‌های نادرست و سانسورهای آن اعتراض دارند. بنابراین ایشان کتاب را برای ایرانیان داخل کشور و در سایت شخصی خودشان برای دانلود رایگان قرار داده‌اند که با یک جستجوی ساده در گوگل می‌توانید آن را بیابید.

۸- کتاب خانه دایی یوسف

در عنوان فرعی این کتاب نوشته شده است: «وقایعی تکان دهنده از مهاجرت فدائیان اکثریت به شوروی». کتاب را اتابک فتح‌الله‌زاده نوشته و به کوشش علی دهباشی در سال ۱۳۸۱ توسط نشر قطره به چاپ رسیده است. لازم است بدانید که این کتاب ابتدا در سوئد و در سال ۲۰۰۱ منتشر شده است.

۹- کتاب استاد عشق

این کتاب به زندگینامه دکتر محمود حسابی می‌پردازد و نگاهی به زندگی و تلاش‌های پروفسور حسابی پدر علم فیزیک و مهندسی نوین ایران دارد. کتاب به قلم ایرج حسابی (پسر دکتر حسابی) نوشته شده است.

در این اثر به جنبه‌های مختلفی از زندگی پروفسور حسابی پرداخته شده که عبارتند از؛ شجره‌نامه خانوادگی، دوران کودکی، تحصیلات، سرگذشت وی در دیار غربت، مدرسه ی روحانیون، دیدار با اینشتین، تأسیس دانشگاه تهران، مشاغل و خدمت‌های ایشان به جامعه علمی، آثار به جا مانده از پروفسور حسابی. از آنجایی که نویسنده یکی از نزدیکترین افراد خانواده به دکتر حسابی بوده است، توانسته دانسته‌های قابل توجهی از زندگی این شخصیت را برای مخاطب روایت کند.

۱۰- اشاره

کتاب اشاره، زندگینامه مریم میرزاخانی (نابغه هوش ریاضیات جهان و دارای مدال فیلد است). علیرضا برادران این کتاب را نوشته است.

۱۱- کتاب هزار گلخانه آواز

این کتاب به زندگی نامه استاد محمدرضا شجریان موسیقیدان سبک اصیل ایرانی پرداخته است.کاظم مطلق، مهدی عابدینی این کتاب را نوشته‌اند و در سال ۱۳۸۵ در انتشارات آسمان دانش و فراگفت به چاپ رسیده است.

۱۲- زندگی نامه غلامرضا تختی

تختی پیشکسوت کشتی ایران بود. شهید ابراهیم هادی زندگی‌نامه و خاطراتی از تختی را در کتابی با ۱۵۶ صفحه جمع‌آوری کرده است.

جای خالی زندگینامه نویسی در آثار ادبی فارسی

لطفا دوباره به لیست کوتاهی که نوشته شده نگاهی بیندازید. تعدادی از آنها در واقع خاطرات هستند که با اغماض در دسته  زندگی نامه جای گرفته‌اند. حال آنکه در ادبیات انگلیسی و دیگر زبان‌ها ما با لیست بلند بالایی مواجه هستیم که بسیاری از آنها به فارسی هم ترجمه شده و می‌توانید لیست آن را در مقاله بهترین زندگینامه‌های ترجمه شده به فارسی مشاهده کنید.

علت این امر می‌تواند ریشه‌های اجتماعی و تاریخی داشته باشد. ما ایرانیان به پوشیده‌نگاری در طول تاریخ نیاز داشته‌ایم. مسأله رعایت حریم شخصی دیگر افراد نیز در این موضوع مطرح است. همانطوری که برای مثال رضا براهنی موافق انتشار زندگینامه و خاطرات خود نبود. حتی ابراهیم گلستان نسبت به چاپ زندگی نامه فروغ فرخ‌زاد مخالفت ورزید و چاپ و خواندن اینگونه کتب را دخالت در امور شخصی زندگی دیگران دانست. شاید به همین دلیل است که در میان این آثار که از مشاهیر و بزرگان ایران نوشته شده جای خالی زندگی نامه ادیبان و شاعران بسیار به چشم می‌خورد!

جای کتاب شما خالیست!

اگر دست به قلم هستید و دوست داشتید زندگی نامه خود یا دیگری را به رشته تحریر دربیاورید یا آن را به چاپ برسانید، می‌توانید از طریق صفحه تماس با ما مشاوره رایگان از کارشناسان نجوای قلم دریافت کنید.