معیارهای طبقه‌بندی واژه‌های مرکب

واژه‌هایی مرکب را بر حسب سه معیار طبقه‌بندی کرده‌ایم: ساختار، مقوله، روابط نحوی- معنایی میان واژه‌های سازنده.

ساختار واژه مرکب: همه واژه‌های مرکب را متشکل از دو واژه در نظر گرفته‌ایم که ممکن است هر دو به یک مقوله و یا هر کدام به مقوله دستوری متفاوتی تعلق داشته باشند. مثلا واژه آب‌‌انبار از ترکیب دو اسم و واژه آسمان‌خراش از ترکیب یک اسم و یک ستاک حال ساخته شده است.
دلیل اینکه همه واژه‌های مرکب را متشکل از دو واژه در نظر گرفته‌ایم این است که فرایندهای واژه‌سازی به صورت پایگانی عمل می‌کنند؛ به این معنی که بروندادِ هر فرایند می‌تواند به دروندادِ فرایند بعدی تبدیل شود. مثلا واژه خودروشوی هرچند از سه واژه خود، رو، و شوی تشکیل شده اما ساختار آن درست مانند رخت‌شوی است یعنی از یک اسم (خودرو) و ستاک ‌(شوی) ترکیب یافته است. بنابراین، وقتی می‌گوییم واژه‌ای دارای ساختار اسم + اسم است به این معنی نیست که لزوما هر دو اسم بسیط باشند.
برای واژه‌های مرکب در حدود چهل ساختار شناسایی کرده‌ایم؛ نمونه‌های آن: اسم + اسم،‌ اسم + صفت، اسم + ستاک حال،‌ صفت + اسم،‌ صفت + ستاک حال‌، اسم + ستاک گذشته.

مقوله واژه مرکب: هر واژه مرکب، در مقام واحدی واژگانی،‌ به مقوله‌ای دستوری تعلق دارد؛‌ مثلا آب‌انبار اسم است و دلخراش صفت است. همان‌طور که گفتیم واژه‌های مرکب همه مقوله‌های اصلی واژگانی یعنی اسم و صفت و قید و فعل و حرف اضافه و حرف ربط را شامل می‌شود.

روابط نحوی – معنایی میان دو واژه سازنده: در هر واژه مرکب، میان دو واژه سازنده آن رابطه نحوی – معنایی مشخصی وجود دارد. برای مثال، در واژه سپرساز، که از سپر (اسم) و ساز (ستاک حال فعل ساختن) تشکیل شده است، سپر مفعول فعل ساختن است: سپرساز، کسی که سپر می‌سازد. گویشورانِ هر زبان بر حسب همین روابط است که معنی واژه‌های مرکب را درمی‌یابند و واژه‌های جدید می‌سازند.

علاءالدین طباطبایی، ترکیب در زبان فارسی،‌ صص ۱۰ – ۱۱