نشانه‌های مکث (نقطه)

از جمله ویژگی‌های ذاتی هر زبانی در گفتار، مکث‌های موجود در آن است. انسان‌ها معمولا هنگام ادای کلمات و ترکیبات در جمله یا عبارت، خواه‌ناخواه ملزم به رعایت مکث هستند؛ به‌عنوان مثال در هنگام خواندن جمله «او هر روز در کتابخانه شخصی خود مطالعه می‌کند.» ذاتا متوجه مکث در خواندن کلمات جمله هستیم؛ گرچه نویسنده موظف به رعایت علائم مکث، جز در پایان جمله نیست.

نشانه‌های مکث کامل (نقطه، نشانه‌های عاطفی، نشانه پرسشی)
نقطه (.)
نقطه برابرنهاده Le point در زبان فرانسه و full stop, period در زبان انگلیسی است. نقطه (.) نشانه درنگ، مکث یا توقف کامل است.

کاربردها
۱٫ در پایان جمله‌های خبری، عاطفیِ غیرتاکیدی، انشایی و کلماتی که به جای یک جمله کامل در جواب جمله‌های پرسشی می‌آیند؛ یعنی پایان جمله‌های خبری حاوی پرسش:

الف)جمله‌های خبری
خداوند بهشت را بر ریاکار حرام کرده است. پیامبر اکرم (ص)
عدالت از عسل شیرین‌تر است. امام موسی کاظم (ع)
دنیا به همت جوانان و تجربه پیران اداره می‌شود.
بهترین بخشش آن است که منتظر تشکر نباشی.

ب) جمله عاطفی غیرتاکیدی
کاش صلح و آرامش ابدی بود.
لطفا همه تشریف بیاورید.

2. جمله امری غیرتاکیدی
   از دیروز بیاموز. برای امروز زندگی کن و امید به فردا داشته باش. «انیشتین»
   لازم است هر کس سر جای خود بنشیند.
   باید از همه تشکر کنم.
   نشانی را به دقت یادداشت کن.
   خودتان به این تصویر نگاه کنید.
   ذهن خود را از نتوانستن‌ها خالی کنید.
   برو کتاب را بردار.
   بهتر است به تنهایی تکالیفت را انجام دهی.

3. جمله تعجبی غیرتاکیدی
   اوضاع چقدر تغییر کرده است.
   کارهای او تا حدی عجیب به نظر می‌رسد.
   سرعت پیشرفت علم شگفت‌انگیز است.

4. نهی مودبانه و غیرمستقیم
   خواهش می‌کنم، شرمنده‌ام نکنید.
   لذتی که در بخشش است، در انتقام نیست. (انتقام‌جویی نکن.)
   نباید این موضوع را با کسی در میان گذاشت.

نکته: در پایان جملاتی که حاوی نهی هستند، اگر جنبه دستوری یا تحکمی غلبه داشته باشد، «علامت عاطفی» می‌گذاریم،‌ در غیر این صورت نقطه گذاشته می‌شود:
لحن آرام و بدون دستور یا تحکم:
ممکن است کمی آرام‌تر صحبت کنید.

لحن دستوری و تحکم‌آمیز:
ممکن است کمی آرام‌تر صحبت کنید!

ج) کلماتی که در جواب پرسشی می‌آیند و معمولا برای اختصار یا حذف به قرینه کلمات موجود در جمله پرسشی، تنها یک کلمه‌اند و جانشین جمله‌ای کامل هستند: مانند آری، نه، سلام، به سلامت، آتش، دیروز و …
– سلام. کجا بودی؟
– سلام. خانه.
– کی از مسافرت برگشتی؟
– دیروز.
– دیروز در مراسم حضور داشتی؟
– نه.

د) جملات انشایی
گویا در مسیری قدم نهاده‌ای که بازگشتی در آن نیست.
امیدوارم روز خوبی داشته باشید.
ان‌شاءالله می‌آیم.
گویا دانشگاه تعطیل است.
شاید از این قلم خوشت بیاید.

ه) پایان جملات خبری حاوی پرسش
از من پرسید کجا بودم.
می‌خواستم بپرسم طرح تحقیق تمام شده است.

و) پایان جملات شرطی
اگر در اولین قدم موفقیت نصیب ما می‌شد، سعی و عمل دیگر معنی نداشت. «موریس مترلینگ»
اگر همواره مانند گذشته بیندیشید، همیشه همان چیزهایی را به دست می‌آورید که تا کنون به دست آورده‌اید. «فایلمن»

5. پس از علایم اختصاری (کوته‌نوشت) و اسامی مخفف؛
   ه. ش. (هجری شمسی)
   ه. ق. (هجری قمری)
   ق. م. (قبل از میلاد)
   ر. ک. (رجوع کنید)
   م. سرشک (محمدرضا شفیعی کدکنی)
   م. امید (مهدی اخوان ثالث)
   ه. ا. سایه (هوشنگ ابتهاج)

نکته (۱): در کلمات اختصاری مشهور، نقطه پس از کوته‌نوشت دوم ضروری نیست:
ه. ش
ه. ق
ق. م
ر. ک

نکته (۲): پس از حروف اختصاری مشهور، نشانه نقطه لازم نیست:
م (میلادی)
ص (صفحه)
ج (جلد)

نکته (۳): پس از حروف اختصاری ترکیبی، نقطه لازم نیست:
قس (مقایسه کنید)
نک (نگاه کنید)
الخ (الی آخر)

نکته (۴): در پاره‌ای از نام‌های بیگانه و گاه ایرانی، معمولا نام کوچک به اختصار نوشته می‌شود و نام خانوادگی به طور کامل می‌آید. باید توجه داشت که نقطه قبل و بعد از نشانه اختصاری، بدون هیچ فاصله، و نام کامل خانوادگی پس از یک فاصله می‌آید؛ مثال:
ر.ا. نیکلسون (رینوالد الین نیکلسون)
و.آ. موشارت (ولفگانگ آرمائوس موشارت)
ع.ا. دهخدا (علی اکبر دهخدا)
م.م. امامی‌فر (محمدمهدی امامی‌فر)
م. معین (محمد معین)
M.R. Mohammad Ali
A. K. Mahmudi

اما اگر تمام اجزای اسم به صورت حروف بیاید، ایجاد فاصله لازم نیست؛ به عبارت دیگر، بین نقطه‌های داخل یک کوته‌نوشت،‌ هرگز فاصله لازم نمی‌آید.
PH.D
f.o.b
A.M.D

نکته (۵): پس از کوته‌نوشتٍ عناصر شیمیایی، نقطه نمی‌آید.
H, Fe, He, Z, …

6. پس از شماره‌ ردیف‌های عددی؛

   ۱٫
   ۲٫
   ۳٫
   ۴٫

7. پس از پایان نشانی‌ها و منابع و مآخذ؛
   تهران: خیابان انقلاب اسلامی، کوچه شهید بهزادی، پلاک ۵، طبقه دوم، موسسه آموزشی توحید.
   میرعابدینی،‌ حسن؛ صد صال داستان‌نویسی؛ چاپ چهارم، تهران: نشر چشمه، ۱۳۸۶٫

8. در پایان پانوشت‌های ارجاعی؛
   زرین‌کوب، عبدالحسین؛ پیشین، ۱۳۷۵: ص ۵۵٫
   ایرانی، ناصر؛ هنر رمان؛ چاپ اول، تهران: انتشارات آبانگاه، ۱۳۸۰، ص ۴۵ – ۵۵٫

9. در بین اجزای یک پایگاه اینترنتی؛ (بدون فاصله)

   http://www.modares.ac.ir

تبصره
۱٫ در تایپ جمله‌ها، نقطه‌ها باید پس از آخرین حرف جمله و بدون فاصله بیاید و در صورت ادامه داشتن پاراگراف، با یک فاصله (space) مطلب ادامه پیدا می‌کند.
————-. ————- درست
————-.————- نادرست
————- . ———— نادرست

2. در ارجاعات داخل متن، نقطه قبل از ارجاع می‌آید؛ زیرا ارجاع موضوعی زائد بر متن است و مدخلیتی در وقف جمله ندارد. (در این باب بین صاحب‌نظران اختلاف وجود دارد.)

   ——————–. ( ) درست
   ——————– ( ). نادرست

3. در پایان عناوین اصلی و فرعی مستقل، هیچ علامتی (از جمله نقطه) نمی‌آید.
   صورت نادرست:
   ۲٫ رمان‌های تاریخی
   ۲-۱ دام‌گستران یا انتقام‌خواهان مزدک
   ۲-۲شمس و طغرا

4. پس از عنوان کتاب‌ها، مقالات و گزارش‌ها نباید نقطه گذاشت؛ حتی اگر به صورت جمله کامل باشد:
   عنوان کتاب: دانش‌نامه نظریه‌های ادبی معاصر
   نوشته: ایرنا ریما مکاریک
   عنوان مقاله: «زمینه‌های نمادین رنگ در شعر معاصر»؛ نیکوبخت و قاسم‌زاده

نکته (۱): در پایان ابیات یا مصراع‌های یک شعر، چه هنگام تصحیح دیوان و چه هنگام نقل قول کردن، نقطه به کار نمی‌رود.

نکته (۲): قبل از کلمات و عبارات توضیحی یا تعلیقی؛‌ مانندِ بنابراین، در این صورت، با وجود این، بلکه، لکن، لذا، اما، زیرا و … نقطه نمی‌آید:

همانگونه که کار فیزیک‌دان،‌ شناسایی قوانین طبیعی است، کار نقد ادبی نیز شناسایی قواعد و قوانین آثار ادبی است؛ بنابراین نمی‌توان ارزش نقد ادبی را در ارتقای آثار هنری و ادبی نادیده گرفت.
اندیشه او روشن است؛ اما ساده نیست.
همه مردم را گاهی می‌توان فریفت و برخی مردم را برای همیشه؛ لیکن نمی‌توان همه مردم را برای همیشه فریفت. «گوته»

ناصر نیکوبخت، سیدعلی قاسم‌زاده؛ دانش نشانه‌گذاری در خط فارسی، صص ۲۶ – ۳۳