وند در زبان فارسی (قسمت اول)

وند در زبان فارسی

“وند” چیست؟ وند تکواژیست که معنی مستقل ندارد و در ساخت واژه یا صرف آن به کار می‌رود (وند صرفی واژه نمی‌سازد بلکه شکل صرفی واژه را تغییر می‌دهد. مانند نشانه‌های جمع در “مردان” و “درخت‌ها” یا “ی” نکره در “کتابی خرید؟”  یا تکواژ تفضیل در “خوب‌تر”.).

وندی را که در ساخت واژه به کار می‌رود وند اشتقاقی و وندی را که شکل صرفی واژه را تغییر می‌دهد، وند صرفی می‌نامند.

وند اشتقاقی به آغاز یا پایان یا میان پایه افزوده می‌شود. (پایه جزء اصلی واژه‌ی‌ مشتق است که وند به آن افزوده می‌شود).

ساخت واژه در زبان‌های مختلف یکسان نیست. در بعضی زبان‌ها مثل چینی هر واژه از یک تکواژ درست می‌شود. در بعضی از زبان‌ها مثل فارسی از “وند” و ترکیب استفاده می‌شود و در زبان‌های گروه سامی “وند” وجود ندارد.

ساخت واژه در زبان فارسی سه گونه است:

١- واژه‌ی ساده که معمولن بچه‌ها و بی‌سوادان می‌سازند. مانند لوس، خیت، لیغ، مفت، خل، ملوس، افه. همچنین واژه‌های دخیل مانند رادیو، تلفن، آسفالت، بنزین.

٢- واژه‌ی مرکب که از ترکیب دو و به‌ندرت سه واژه، که هر یک معنی مستقل دارند، ساخته می‌شود. مانند داروخانه، اجاق‌گاز، چراغ‌برق، چارشاخ، چراغ‌سبز، خیمه‌شب‌بازی، شترگاوپلنگ (زرافه)

(ممکن است جزئی از واژه‌ی مرکب کاربرد مستقل نداشته باشد گرچه معنی مستقل دارد، مانند  “بین” در “دوربین”)

٣- واژه‌ی مشتق که از افزودن وند به پایه ساخته می‌شود. پایه می‌تواند ساده باشد یا مرکب یا مشتق. بنابراین واژه‌ی مشتق بر سه گونه است:

یک: وند با پایه‌ی ساده. مانند همدل، بی‌کار، کارگر، رنجور

دو: وند با پایه‌ی مرکب. مانند درستکاری (درستکار + ی)، ناشادکام، رودخانه‌ای

سه: وند با پایه‌ی ‌مشتق. مانند ناسازگار (نا +سازگار)، همدلی، شکیبایی، سرتاپا

به هر حال هر واژه‌ای که وند داشته باشد؛ مشتق است، پایه‌ی این واژه‌ی مشتق می‌تواند فعل باشد مانند شنونده، شنوا، رها، گیره یا صفت مانند خوبی، راستین، سفیده یا اسم مانند پایه، دماغه، ماهواره، هوایی، آهنین، پشمینه یا ضمیر مانند خودی، تویی.

نویسنده: دکتر تقی وحیدیان کامیار