گرته برداری یا گرده برداری که در زبان فرانسهcalque و در انگلیسی loanshiftتلفظ می‌شود؛ یعنی، اصطلاحاتِ زبانی دیگر، تجزیه می‌شود و برای هر یک از واژه‌های آن اصطلاح یک معادل در نظر گرفته می‌شود.
برای مثال واژه سیب زمینی، ترجمه لفظ به لفظ pomme de terre از زبان فرانسوی است که در میان فارسی زبانان هم مورد پذیرش قرار گرفت. بسیاری معتقدند که گرته برداری اگر به شیوه درست انجام شود، باعث غنای زبان می‌شود.
جالب است بدانید که بسیاری از واژه و اصطلاح‌هایی که به فناوری‌های جدید و معاصر مربوط هستند، از زبان‌های اروپایی مخصوصاً فرانسوی وارد زبان فارسی شده‌اند. تعداد زیادی از این کلمات به‌درستی ترجمه شده‌اند و کاربردهای مناسبی پیدا کرده‌اند؛ مانند:

• Man power ترجمه شده به نیروی انسانی

Sky scraper ترجمه شده به نیروی انسانی

• Rail road ترجمه شده به راه آهن

• Brain washing ترجمه شده به مغزشویی

انواع گرته برداری

گرته برداری به دو شیوه انجام می‌شود که عبارتند از:

گرته برداری معنایی

این نوع از گرته برداری در حوزه واژه، ترکیب، اصطلاح و گروه کلمه انجام می‌شود. هر کلمه در هر زبان می‌تواند معانی مختلفی داشته باشد و در متون مختلف معنای متفاوتی از آن اراده شود. در گرته برداری های معنایی معمولاً معنای اول بر تمام معانی دیگر تعمیم داده می‌شود و در بیشتر اوقات ترجمه‌ای نادرست به دست می‌آید.
برای مثال، عبارت to take bath در زبان فارسی، حمام گرفتن ترجمه شده است. ساخت دستوری و معنایی جمله با دستور زبان فارسی سازگار نیست. زیرا حمام، رفتنی است نه گرفتنی. بنابراین باید بگوییم:
حمام رفتن.

گرته‌ برداری نحوی

این نوع از گرته‌ برداری، الگوهای نحوی و ساختار جمله‌‌ها را از زبان مبدأ، بدون هیچ تغییری، وارد زبان فارسی می‌کند و معمولاً باعث حشو هم می‌شود. به چند نمونه پرکاربرد در زبان فارسی دقت کنید:

– حرف تعریف a

ترجمه این حرف تعریف به واژه یک، در زبان فارسی جایی ندارد و بهتر است از ی نکره استفاده شود. یعنی:
نگوییم: او یک معلم خلاق است.
بگوییم: او معلمی خلاق است.

– حرف تعریف the

ترجمه حرف تعریف the به کلمه این، باعث می‌شود که یک کلمه بی‌معنا در جمله داشته باشیم. کلمه‌ای که حذف شدنش هم آسیبی به معنا و ساختاری جمله وارد نمی‌کند. یعنی به جای جمله این سوءمدیریت است که باعث افزایش قیمت‌ها می‌شود؛ می‌توانیم بگوییم:
عدم مدیریت است که باعث افزایش قیمت‌ها می‌شود.

– استفاده از ساخت مجهول به جای ساخت معلوم

در زبان انگلیسی در ساختمان جمله مجهول از کلمه by در معنای به‌دستِ، توسطِ، به‌وسیله و … استفاده می‌شود. مترجمان عزیز هم در زبان فارسی این کلمه را در ساختمان زبان فارسی به‌کار برده‌اند. به این مثال دقت کنید:
خانه به دست پدرم ساخته شد.
اما در زبان فارسی اولویت با جملات معلوم است و می‌توانیم بنویسیم:
خانه را پدرم ساخت.
ممکن است این تصور برای شما پیش بیاید که اکثر گرته برداری‌ها از زبان‌های فرانسوی و انگلیسی وارد زبان فارسی شده‌اند؛ اما چنین نیست. ما از زبان عربی هم گرته برداری کرده‌ایم:

– مطابقت صفت و موصوف از نظر جنسیت

در زبان عربی صفت و موصوف از نظر مونث و مذکر با یکدیگر مطابقت دارند که با افزودن ت گرد میسر می‌شود. این ساختمان، وارد زبان فارسی هم شد و اگر ترکیب‌ها درباره یک خانم بود، ه را به کلمه می‌افزودند؛ یعنی می‌نوشتند، بانوی شاعره یا والده محترمه. البته در سال‌های اخیر به دلیل آگاهی فارسی‌زبانان و تلاش ویراستاران، تا حد زیادی استفاده از آن کاهش یافته است و به شکل صحیح و مطابق ساخت نحوی دستور زبان فارسی نوشته می‌شود:
بانوی شاعر یا مادر محترم

– استفاده از مفعول مطلق نوعی به شیوه عربی

مفعول مطلق از زبان عربی وارد زبان فارسی شده و از قرون قبل در آثار نظم و نثر فارسی هم رواج داشته است. به مثال‌های زیر دقت کنید:
بلرزیدی زمین؛ لرزیدنی سخت
که کوه اندر فتادی زو به گردن
(دیوان اشعار منوچهری)
بجنبید؛ جنبیدنی با شکوه
چو از زلزله کالبدهای کوه
(اسکندرنامه نظامی)
تو را به کشتنی کشم که هیچ گناهکار را نکشته‌اند که ترا گناهی است بزرگ….
(تاریخ بیهقی)

چه زمانی گرته برداری درست است؟

گرته برداری از زبان‌های دیگر تنها زمانی می‌تواند مورد پذیرش قرار بگیرد که دو شرط زیر در آن رعایت شده باشد:
۱- واژه‌ها و اصطلاحات به‌درستی ترجمه شده باشد.
۲- معنایی خلاف زبان اصلی نداشته باشد.
۳- مورد پذیرش اهل زبان قرار گرفته باشد.

تفاوت گرته‌برداری با وام واژه

وام واژه به کلی با گرته برداری متفاوت است. زیرا در وام واژه کلمه عیناً به زبان فارسی منتقل شده و مورد استفاده قرار گرفته است. کلماتی مانند تاکسی، شوفاژ، کامپیوتر، مانیتور و …

گرته برداری یا گرده برداری؟

این اصطلاح را برای اولین بار ابوالحسن نجفی در مقاله آیا زبان فارسی در خطر است به کار برده و با چاپ کتاب غلط ننویسیم استفاده از آن رواج یافته است. برخی از محققان گرته برداری را شیوه تلفظ عامیانه می‌دانند و با استناد به کتاب‌های لغت و دایره‌المعارف‌ها، گرده برداری را صحیح می‌دانند. برای آنکه با دلایل و توضیحات هر دو گروه بیشتر آشنا شوید، توصیه می‌کنیم مقاله گرده برداری یا گرته برداری از فرهاد قربان‌زاده را مطالعه کنید.
منابع بیشتر برای مطالعه درباره گرته برداری
۱- درباره زبان فارسی، نصرالله پرجوادی، برگزیده مفاله‌های نشر دانش، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۵
۲- گرده‌برداری در واژه‌سازی، علاءالدین طباطبایی، نامه فرهنگستان، دوره ۱۰، شماره ۳ (پیاپی ۳۹)، صفحات ۱۸۸-۱۹۶